مقدمه: آثار و اهمیت کار؛ انگیزه‌های تغییر سازمانی
اهمیت کار - فرهنگ کار از دیدگاه قرآن
خداوند در قرآن در بیان ارزش و اهمیت کار به این نکته توجه می‌دهد که انسان چیزی جز سعی و عمل نیست. خداوند در ادامه در آیات دیگر می‌فرماید که انسان در آخرت، همین عمل خویش را به شکل جزای کامل می‌بیند. به سخن دیگر، انسان جز همین اندیشه و عمل خویش نیست که از وی صادر می‌شود. بنابراین کار انسان و سعی اوست که او را می‌سازد و به شکل سازه‌ای نهایی در آخرت بروز و ظهور کرده و از زمین خارج می‌شود. این معنا در آیاتی از جمله آیه ۱۱۱ سوره نحل و آیه ۷۰ سوره زمر به شکل بهره‌مندی کامل انسان از کارهای خویش در قیامت بیان شده است. به هر حال، انسان چیزی جز اندیشه و کار نیست. این اندیشه است که به کار، رنگ و رویی خاص می‌بخشد و آن را به‌صورت عمل نیک و بد در می‌آورد. انسان نیز در نهایت همین آثار و پیامد اندیشه و کار خویش را به شکل شخصیت وجودی خود می‌بیند (بقره، آیات ۱۳۴ و ۱۳۹ و ۱۴۱ و ۲۸۶ و آیات دیگر). البته تأثیر اندیشه و کار تنها به حوزه مسایل شخصی محدود نمی‌شود بلکه آثار آن در حوزه‌های اجتماعی و زندگی جمعی نیز بروز و ظهور می‌یابد. از این رو خداوند در آیاتی از جمله ۱۳۴ و ۱۳۹ و ۱۴۱ سوره بقره و نیز آیات ۲۸ و ۲۹ سوره جاثیه از بهره‌مندی امت‌ها و جوامع از ثمره‌ی عملکرد خویش سخن به میان می‌آورد و تأثیر اندیشه و کار را در حوزه‌های اجتماعی به صراحت تبیین می‌کند.
آثار و اهمیت کار در زندگی بشر
شخصیت‌سازی: انسان‌ها با اندیشه و کار خویش، شخصیت خود را می‌سازند. برخی خود را به سنگ خارای سخت تبدیل می‌کنند که هیچ‌گونه آب حیات و زندگانی در آن جریان نمی‌یابد و گاه دیگر به شکل موجودی مرکب از شتر و گاو و پلنگ در می‌آیند که خصلت‌ها و خصوصیات آنها را با خود دارند. خداوند در آیاتی از این دسته از انسان‌ها با عنوان «کالانعام بل هم اضل» تعبیر می‌کند؛ زیرا پست‌تر از حیوان شده‌اند و توانمندی‌ها و ظرفیت‌های الهی خود را دسیسه و خاک کرده و چیزی از آن در خود بر جا نگذاشته‌اند؛ البته برخی دیگر با اندیشه‌ها و کارهای نیک خویش در مسیر تعالی و کمال گام برداشته و از نعمت اسمای الهی به درستی بهره می‌گیرند و فرشته‌وش یا برتر از آن می‌گردند. خداوند در آیاتی از جمله آیات ۱۳۴ و ۱۴۱ سوره بقره و آیات ۵۷ و ۵۸ و نیز ۱۷۵ و ۱۷۶ سوره اعراف و به ویژه در آیه ۸۴ سوره اسراء به صراحت از شاکله و شخصیت وجودی انسان سخن می‌گوید که با عمل ساخته می‌شود و رفتارهای آینده و آتی آنان نیز بر اساس همین شخصیت و شاکله‌ی وجودی می‌باشد، به این معنا که از کوزه همان برون تراود که در اوست. آیاتی از جمله ۱۹ سوره لقمان و ۳۰ و ۳۱ سوره صافات و ۲۱ سوره طور و ۵ سوره جمعه و آیاتی دیگر نیز همین معنا را مورد تأکید قرار داده و از نقش و اهمیت خاص و بسیار مهم اندیشه و کار در زندگی بشر سخن به میان آورده است.
تحولات تاریخ: اصولاً از نظر قرآن تمامی تحولات تاریخی بشر مبتنی بر عملکرد و کار مردم است. به این معنا که هر جا تحولی در زندگی بشر چه در جهت مثبت یا منفی رخ داده و یا رخ خواهد داد ریشه در کار و عملکرد جامعه انسانی دارد. این انسان‌ها هستند که با کارهای مثبت و منفی خویش سرنوشت خود را رقم می‌زنند و آن را در مسیر کمال یا ضد کمال قرار می‌دهند. جوامع بشری که به تمدن و فرهنگ مطلوب دست یافته‌اند، جوامعی هستند که با کارهای عقلانی و نیک خویش، زمینه‌ی بروز و ظهور آن را فراهم آورده‌اند؛ همچنین جوامعی که به قهقرا رفته و سقوط کرده و نام و نشانی نیز از آنان بر جا نمانده است، جوامعی بودند که برخلاف اصول عقلانی به کارهای زشت و ناهنجار دست یازیدند و خود و دیگران را تباه کردند. خداوند در آیاتی از جمله آیات ۵۲ و ۵۳ سوره انفال به نقش و اهمیت بسیار حیاتی کارهای مردم در تحولات تاریخی جوامع بشری اشاره می‌کند و در آیه ۱۱ سوره رعد با تأکید مستقیم بر نقش عمل و کار در زندگی فردی و جمعی روشن می‌سازد که چرا و چگونه جوامع دچار تحولات و تغییرات شگرف می‌شوند.
آرامش: بی‌گمان یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های اصلی بشر دست‌یابی به سعادتی است که آن را در آرامش و آسایش ابدی و همیشگی تفسیر و تعبیر می‌کند. از این رو همواره در اندیشه‌ی آن است که به آرامش و آسایش جاودانه دست یابد و از هرگونه ناامنی و بحران روحی و روانی و شخصی و جمعی و مانند آن رهایی یابد و در کمال امنیت و آرامش و اطمینان قرار گیرد و سکونت روحی یابد. خداوند در آیه ۱۱۲ سوره نحل با ارایه مثالی می‌کوشد تا این معنا را گوشزد کند که آرامش و آسایش جوامع در گرو اندیشه و کار نیک است؛ زیرا در شرایطی آرامش و امنیت به جامعه باز می‌گردد که همه انسان‌ها در مسیر درست، اندیشه ورزند و کار کنند تا برکات از آسمان و زمین به سوی ایشان روانه شود. بر این اساس باید با تغییر در اندیشه و کار آن را به سوی درست ساماندهی و هدایت کرد و اندیشه‌ی سالم و پاک را در کنار کار و عمل صالح قرار داد تا به مقصد والا دست یافت.
آسایش: چنان که گفته شد از مهم‌ترین دغدغه‌های اصلی بشر آسایش و آرامش است. البته دنیا به‌طور طبیعی از این ظرفیت برخوردار نیست که آسایش و آرامش دایمی و جاودانه را به همراه داشته باشد، ولی می‌توان در همین دنیا به گونه‌ای زیست که از آرامش و آسایش طبیعی پایدار نسبی برخوردار شد. از این رو خداوند پاداش تقوای الهی یعنی اندیشه‌ها و کارهای نیک بشر را، آرامش و آسایش در دنیا افزون بر آرامش و آسایش ابدی و جاودانه در آخرت می‌داند و در آیه ۱۱۲ سوره نحل بر آن تاکید می‌کند.
تمدن و اقتصاد شکوفا: تلاش و کار نیک که از نگرش نیک و اندیشه سالم تراوش می‌کند فضای مطلوبی را برای رشد و بالندگی اقتصادی و رفاهی مردم فراهم می‌آورد و تمدن‌های بزرگ را ایجاد و بارور می‌سازد. (انسان، آیه ۲۲ و آیات دیگر)
فقرزدایی: کار و تلاش، دست کم عامل اصلی در فقرزدایی از جوامع بشری است. حتی اگر انسان نخواهد برای آخرت خویش کاری کند و از فواید کار نیک در آخرت بهره‌مند گردد (غاشیه، آیات ۸ تا ۱۶) حداقل می‌تواند با کار و تلاش، خود و دیگران را از فقر و فلاکت رهایی بخشد. بسیاری از جوامع که دچار فقر و بدبختی‌های متنوع هستند به سبب بی‌توجهی به اهمیت و ارزش کار به این وضع دچار می‌شوند؛ با نگاهی گذرا به جوامع فقیر می‌توان به سادگی این معنا را اثبات کرد که تنها جوامعی گرفتار فقر هستند که دچار تنبلی هستند و از کار و تلاش دوری و اجتناب می‌ورزند و به تکاهل رو آورده‌اند. از این رو خداوند گرفتاری جوامع بشری به فقر و فاقه و گرسنگی را نتیجه‌ی رفتارهای ایشان از جمله بیکاری و یا کارهای نادرست و خلاف موازین عقلی و عقلایی می‌شمارد. با نگاهی به آیه ۱۱۲ سوره نحل می‌توان این معنا را به دست آورد که عملکرد نادرست، موجب فقر و فاقه جوامع بشری می‌شود چنان که عمل و کار می تواند درهای نعمت را به سوی انسان و جوامع بشری بگشاید و آنان را به کمال سعادت در دنیا برساند (منصوری, 1389).
بنابراین کار را می‌توان از دو جنبه بررسی کرد: نخست، از جنبه شخصی و تأثیرهایی که بر روان و جسم فرد میگذارد و دیگر از جنبه اجتماعی و اثرپذیری متقابل فرد و جامعه. کار ممکن است تأثیر مثبت یا منفی بر جسم و جان انسان بگذارد و می‌تواند به فرد منزلت اجتماعی ببخشد و توازن را میان فرد انسانی و جامعه برقرار سازد.
ضرورت اصلاح ساختار نظام اداری
ضرورت اصلاح و ایجاد تحول در نظام اداری كشور به‌عنوان ابزار تحقق اهداف نظام جمهوری اسلامی از مواردی است كه پس از انقلاب اسلامی مورد توجه نظام جمهوری اسلامی ایران قرار گرفت و در اجرای بند 4ـ3 بخش نظام اداری و اجرایی پیوست قانون برنامه اول توسعه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی جمهوری اسلامی ایران شورای عالی اداری به منظور ابجاد یك نظام منسجم اداری در ابعاد نیروی انسانی، مدیریت، تشكیلات سازماندهی و روشها تشكیل گردید (پژوهشگاه علوم و فناوری رنگ, ۱۳۸۵). ضرورت اصلاح نظام اداری در تمامی برنامه‌های پنج ساله‌ی توسعه بعدی نیز همواره مورد تأکید قرار گرفته است.
تحول چیست؟
تحول در ارتباط با افراد به معنی شبیه دیگران شدن نیست بلكه به مفهوم مانند خود‌شدن، رشدكردن، غنی‌شدن و متبلور ساختن توانائی‌ها به وسیله‌ی تجربه و تدبیر است. در ارتباط با سازمان‌ها كه مجموعه‌ی افراد می‌باشند تحول باز هم به مفهوم تغییر از طریق كسب تجربه و تدبیر است. فرایند تحول در سازمان‌ها متأثر از تجربیات و اهداف جدید است (پژوهشگاه علوم و فناوری رنگ, ۱۳۸۵).
چرا تحول؟ (انگیزه‌های تغییر سازمانی)
معمولاً سازمان‌ها متحول می‌شوند تا باز و جهانی شوند و در آنها فكر و روح افراد چه به‌صورت فردی و چه به‌صورت گروهی برای رسیدن به اهداف همه گروه‌های ذینفع مانند: مشتریان، كاركنان و سهامداران بسیج شوند و به هرحال این انسان‌ها هستند كه نیروی مولد و محرك برای تغییر سیستم‌ها، ساختارها و سازمان‌ها هستند. معمولاً تغییرات سازمانی و تحول برای گذار از یك مرحله‌ی توسعه به مرحله‌ی دیگر هم ممكن است ایجاد شود، سازمان‌ها با گذار از مراحل مختلف توسعه، بالغ می‌شوند. پیش از تصمیم‌گیری در مورد این كه بهسازی كدام یك از جنبه‌های سازمان ضرورت دارد، باید نقاط قوت و ضعف سازمان را مورد تجزیه و تحلیل قرار داد. در این میان، ارزیابی نیازها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. تغییر سازمانی نخست مستلزم بررسی و تشخیص مشكل است، شناخت مشكل و ارائه‌ی صورت مساله واقعی نیمی از تغییر است؛ چنانچه مدیران سناریوی تغییرات در تعریف از مشكلات دچار خطا و لغزش شوند هزینه‌های گزافی را خواهند پرداخت چرا كه سازمان و منابع آن را به سمت اهدافی هدایت خواهند نمود كه در جهت نیازهای واقعی سازمان طراحی نشده و پاسخگوی مشكلات نمی‌تواند باشد. مدیریت تغییر بیش از هر اقدامی باید راهكارهای حل مساله و ابعاد آن را مورد بررسی و شناخت دقیق قرار دهد (پژوهشگاه علوم و فناوری رنگ, ۱۳۸۵).
نقش سازمان‌هایی مثل سازمان‌های مالی در ارائه‌ی خدمات به دولت و جامعه نه تنها غیر قابل انکار است بلکه بسیار حساس و سرنوشت‌ساز بوده و از دیدگاه‌های مختلف قابل بررسی و تعمق می‌باشد. این سازمان‌ها ممکن است بتوانند خدمات با کیفیت بهتری را از طریق اوراق مشارکت، جذب سپرده‌ها، اعطای تسهیلات، پرداخت سود و ابزار فنیِ در اختیار خود ارائه دهند؛ اما کیفیت خدمات ارائه شده همچنین بستگی به کارکنان به‌عنوان منابع انسانی ارائه‌کننده‌ی آن خدمات دارد چرا که کارکنان بخشی از این زنجیره‌ی کیفیت را تشکیل می‌دهند.
افزایش کیفیت همواره منجر به کسب رضایت ذینفع نمی‌گردد چرا که آنچه ذینفعان از خدمات می‌خواهند یا انتظار دارند همیشه کیفیت بالا نیست. مهم‌ترین موضوع تعیین خواسته‌ها و انتظارات ذینفع از یک محصول/خدمت و چگونگی برآوردن آن است. هر چه محصول/خدمت این انتظارات را بیشتر برآورده کند، می‌توان گفت از کیفیت بالاتری برخوردار است. بنابراین کیفیت را می‌توان اینطور تعریف کرد: " مشخصاتی از محصول/خدمت که متضمن توانایی آن در ارضای نیازهای تعیین‌شده و ضمنی (تعیین‌نشده) می‌باشند " (Quality America Inc, 2011; Quality America Inc, 2005). امروزه، این شیوه‌ی تضمین کیفیت به یکی از ابزارهای راهبردی سازمان‌ها تبدیل شده است.
علاوه بر این، ویژگی‌های محصول/خدمات موضوع کیفیت را به جنبه‌ی مهم‌تر و حیاتی‌تری برای ارائه‌کننده‌ی خدمات تبدیل می‌کند. نامحسوس بودن طبیعت خدمات، کاربران را وادار می‌کند برای کاهش عدم اطمینان به دنبال سرنخ‌هایی از کیفیت خدمت باشند. کاربران علائم مربوط به کیفیت را از محیط ارائه‌ی خدمات، ابزار مورد استفاده، افراد شاغل در محیط خدمت، و رسانه‌ی ارتباطی دریافت می‌کنند. بنابراین ارائه‌کنندگان خدمات باید علاوه بر ویژگی‌های محسوس خدمت، جنبه‌های نامحسوس آن را نیز پشتیبانی کنند. این امر در مورد خدمات پولی و مالی نیز صدق می‌کند. مدیریت باید علاوه بر اجزاء محسوس مثل ابزار و منابع مورد استفاده، در جهت بهبود بخش‌های نامحسوسی چون تصویر ذهنی از سازمان، تأثیرات کارمندان رابط با کاربران و ... نیز تلاش کند.
اهمیت منابع انسانی
مدیریت منابع انسانی برای سازمان‌ها به مثابه یك عامل حیاتی قلمداد می‌شود زیرا مولفه اصلی تشكیل‌دهنده‌ی سازمان‌ها مردم می‌باشند و مدیریت اثربخش آنان، وظیفه‌ی اصلی مدیریت منابع انسانی می‌باشد. امروزه اهمیت عامل انسانی و نقش منحصر به فرد او به منزله یك منبع راهبردی و طراح و مجری نظام‌ها و فراگردهای سازمانی، اهمیت و جایگاه والاتر از گذشته داشته به‌طوری كه در تفكر سازمانی پیشرفته از انسان به‌عنوان مهم‌ترین منبع و دارائی یا به تعبیری مهم‌ترین منبع تولید هر سازمان یاد می‌شود. امروزه سازمان‌ها برای بقاء، انتظام و بالندگی خود تلاش می‌كنند تا از طریق منابع انسانی فرهیخته و آگاه در گستره‌ی جهانی به رشدی سریع، بهبود مستمر، كارآمدی، انعطاف و انطباق‌پذیری و آمادگی برای آینده (چالش‌های آتی) از جایگاه ممتاز در عرصه فعالیت خود نایل شوند. منابع انسانی كلید و شاكله‌ی اصلی موفقیت و یا عدم موفقیت سازمانی به شمار می‌آیند و باید همواره به این نكته‌ی مهم توجه نمود كه خط مشی‌ها و شیوه‌ها و كاركردهای منابع انسانی باید در كل مقید به استراتژی سازمانی بوده و مدیران و رهبران سازمان‌ها نسبت به مسائل آن شناخت و درك درستی داشته و در مورد عواقب و پیامدهای آن حساس باشند به‌طوری كه مدیران سازمانی نسبت به عمده دارائی ارزشمند خود یعنی افرادی كه به‌صورت فردی یا گروهی در نیل به اهداف سازمان نقش مؤثری ایفا می‌كنند واقف و آگاه باشند (طبرسا, ۱۳۸۵).
نظر رئیس‌جمهور در مورد مأموریت مدیران
اولین مأموریت، شناسایی استعدادها و برداشتن موانع پیشروی انسان است كه سرشار از استعدادهای الهی است و می‌تواند خدایی شود. دومین ماموریت، هم‌افزا كردن توان‌هاست. این كه همه توان‌ها در یك راستا قرار گیرند و برای این كار باید آرمان مشتركی در برابر جامعه قرار گیرد. سومین مأموریت، ترسیم پی در پی و نو به نوی اهداف و آرمان‌هاست. هدف چهارم هم دمیدن روح تعهد و روحیه انقلابی در جامعه است. روحیه انقلابی و تعهد باید نو به نو و تازه به تازه شود (احمدی‌نژاد, ۱۳۸۹).
منابع و مراجع
[1] Quality America Inc. Glossary. 2011. <http://asq.org/glossary/q.html>.
[2] Quality America Inc. Quality — Vocabulary - ISO 8402: 1986, 3.1. 2005. <http://www.iso.org/iso/catalogue_detail.htm?csnumber=15570>.
[3] احمدی‌نژاد, محمود. احمدی نژاد: همه دعواها بر سر مديريت است. ۱۹ مهر ۱۳۸۹. ۲۴ خرداد ۱۴۰۳. <https://www.tabnak.ir/fa/news/124671/احمدی-نژاد-همه-دعواها-بر-سر-مديريت-است>.
[4] پژوهشگاه علوم و فناوری رنگ. تحول اداری. ۱۳۸۵. پژوهشگاه علوم و فناوری رنگ. ۱۳۸۶. <http://www.icrc.ac.ir/content/view/213/218/>.
[5] طبرسا, محمدعلی. اهمیت مدیریت منابع انسانی. ۱۳۸۵. ذیحساب اداره کل زندان‌های استان گلستان. <http://www.golestanprison.ir/index.php?Module=SMMArticles&SMMOp=View&SMM_CMD=&PageId=5>.
[6] مجمع تشخیص مصلحت نظام. سیاست های کلی نظام. 4 مرداد ۱۴۰۲. ۲۴ خرداد ۱۴۰۳. <https://maslahat.ir/fa/news/5017/سیاست-های-کلی-نظام>.
[7] منصوری, خلیل. فرهنگ کار از دیدگاه قرآن. ۱۵ خرداد ۱۳۸۹. ۲۴ خرداد ۱۴۰۳. <https://www.samamos.com/فرهنگ-كار-از-ديدگاه-قرآن/>.